Phế cầu khuẩn (Streptococcus pneumoniae) là tác nhân hàng đầu gây nên nhiều bệnh lý nhiễm khuẩn nguy hiểm như viêm phổi, viêm màng não, viêm tai giữa, viêm xoang và nhiễm khuẩn huyết. Nhóm đối tượng dễ tổn thương nhất là trẻ nhỏ, người cao tuổi, bệnh nhân có bệnh mạn tính hoặc suy giảm miễn dịch. Dù y học hiện đại có nhiều tiến bộ trong điều trị, song tình trạng kháng kháng sinh của phế cầu đang trở thành mối đe dọa nghiêm trọng, khiến phòng ngừa bằng vắc-xin trở thành giải pháp tối ưu và bền vững.

1. Sự tiến hóa của vắc-xin phế cầu

Từ những năm 1980, vắc-xin polysaccharide (PPSV23 – Pneumovax 23) được sử dụng để phòng 23 typ huyết thanh phế cầu, bao phủ khoảng 85–90% các chủng gây bệnh ở người lớn. Tuy nhiên, PPSV23 không kích hoạt trí nhớ miễn dịch, do đó hiệu quả bảo vệ hạn chế ở trẻ dưới 2 tuổi và người suy giảm miễn dịch.

Bước ngoặt xuất hiện khi vắc-xin phế cầu liên hợp (PCV) ra đời. Nhờ gắn kháng nguyên polysaccharide với protein mang, PCV kích hoạt đáp ứng miễn dịch phụ thuộc tế bào T, tạo miễn dịch bền vững và hiệu ứng cộng đồng rõ rệt.

• PCV10 (Synflorix) và PCV13 (Prevenar 13) đã chứng minh hiệu quả trong việc giảm tỷ lệ viêm phổi cộng đồng, nhiễm khuẩn huyết và viêm tai giữa ở trẻ nhỏ.
• Các thế hệ mới như PCV15 (Vaxneuvance) và PCV20 (Prevenar 20) – ra đời từ 2021 – giúp mở rộng phổ bảo vệ lên 15 và 20 typ huyết thanh, đồng thời rút gọn phác đồ tiêm.

Với PCV20, người lớn chỉ cần một liều duy nhất, tạo ra sự thuận tiện và hiệu quả kinh tế đáng kể trong tiêm chủng cộng đồng.

2. Khuyến cáo tiêm chủng cập nhật (CDC 2024 – WHO 2025)

• Trẻ em dưới 5 tuổi: Trẻ khỏe mạnh dưới 5 tuổi nên tiêm PCV13, PCV15 hoặc PCV20 theo lịch 4 mũi cơ bản: mũi 1 ở 2 tháng tuổi, mũi 2 ở 3 tháng, mũi 3 ở 4 tháng và mũi nhắc lại ở 12–15 tháng để tối ưu miễn dịch. Trẻ bắt đầu tiêm muộn vẫn có thể được tiêm bù 2–3 mũi tùy tuổi, trong khi trẻ từ 2 tuổi trở lên chưa tiêm sẽ tiêm 1 liều duy nhất. Trẻ có bệnh nền hoặc suy giảm miễn dịch cần tiêm sớm, đủ liều và có thể bổ sung PPSV23 sau PCV để mở rộng phạm vi bảo vệ. Việc tuân thủ lịch tiêm đầy đủ, đúng thời điểm giúp phòng ngừa hiệu quả các bệnh nghiêm trọng như viêm phổi, viêm màng não và nhiễm khuẩn huyết.
• Người lớn ≥65 tuổi hoặc có bệnh nền mạn tính (đái tháo đường, COPD, tim mạch, thận, gan, hút thuốc...):
• Nếu dùng PCV20, chỉ cần một liều duy nhất.
• Nếu dùng PCV15, nên tiêm thêm một liều PPSV23 sau ít nhất 1 năm.
• Người suy giảm miễn dịch, ghép tạng, cắt lách: Cần tiêm sớm và đầy đủ để tối ưu hiệu quả bảo vệ.

3. Tình hình tại Việt Nam

Hiện nay, Việt Nam đã triển khai PCV10, PCV13, PCV15 và PCV20 trong hệ thống tiêm chủng dịch vụ, chủ yếu tại các cơ sở y tế tư nhân. Tuy nhiên, tỷ lệ bao phủ vắc-xin phế cầu tại Việt Nam vẫn còn thấp, phần lớn do chi phí và nhận thức cộng đồng chưa cao. Một số nghiên cứu trong nước cho thấy phế cầu chiếm 25–35% nguyên nhân gây viêm phổi cộng đồng ở trẻ dưới 5 tuổi, và là nguyên nhân tử vong hàng đầu do nhiễm khuẩn hô hấp ở nhóm tuổi này.

Việc tích hợp vắc-xin phế cầu vào Chương trình Tiêm chủng mở rộng đang được Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) khuyến nghị cho các quốc gia có gánh nặng bệnh cao như Việt Nam. Kinh nghiệm của nhiều nước cho thấy, khi tiêm PCV rộng rãi, tỷ lệ nhập viện vì viêm phổi giảm 30–40%, đồng thời hiệu ứng miễn dịch cộng đồng giúp bảo vệ cả người chưa tiêm.

4. Lợi ích y học công cộng

Vắc-xin phế cầu không chỉ bảo vệ cá nhân mà còn mang lại lợi ích cộng đồng rõ rệt:

• Giảm tỷ lệ mắc và tử vong do viêm phổi, viêm màng não, nhiễm khuẩn huyết.
• Giảm sử dụng kháng sinh, từ đó hạn chế tình trạng kháng thuốc lan rộng.
• Giảm chi phí y tế gián tiếp, nhất là với nhóm nguy cơ cao và người cao tuổi.

Đặc biệt, trong bối cảnh hậu COVID-19, hệ hô hấp của nhiều người bị tổn thương kéo dài, khiến nguy cơ nhiễm phế cầu càng cao. Tiêm vắc-xin phế cầu lúc này không chỉ là biện pháp dự phòng, mà còn là đầu tư cho sức khỏe lâu dài.

5. Kết luận

Vắc-xin phế cầu là một trong những thành tựu quan trọng của y học dự phòng hiện đại – một “lá chắn thầm lặng” giúp bảo vệ con người trước mối đe dọa của kháng kháng sinh và bệnh phổi cộng đồng. Để nâng cao hiệu quả phòng bệnh, cần đẩy mạnh truyền thông, tăng độ bao phủ vắc-xin và tích hợp phế cầu vào chương trình tiêm chủng quốc gia trong tương lai gần.

Tài liệu tham khảo

1.      Centers for Disease Control and Prevention (CDC). (2024). Pneumococcal Vaccination: What Everyone Should Know. National Center for Immunization and Respiratory Diseases. Retrieved from https://www.cdc.gov/vaccines/vpd/pneumo

2.      World Health Organization (WHO). (2025). Pneumococcal vaccines: WHO position paper. Weekly Epidemiological Record, 100(12), 145–168.

3.      Bộ Y tế Việt Nam. (2023). Hướng dẫn sử dụng vắc-xin và sinh phẩm y tế: Vắc-xin phế cầu. NXB Y học, Hà Nội.

4.      Pfizer Inc. (2023). Prevnar 20® (20-valent pneumococcal conjugate vaccine): Prescribing Information. Retrieved from https://www.pfizer.com

5.      Kobayashi, M., et al. (2022). Use of 15-valent and 20-valent pneumococcal conjugate vaccines among U.S. adults: Updated recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP). MMWR Morbidity and Mortality Weekly Report, 71(4), 109–118. https://doi.org/10.15585/mmwr.mm7104a1